Birkaç gün önce "ilk bölümünü" yayınladığım yazımın ikinci bölümünde de, ilk bölümde yaptığım gibi, sermaye piyasaları ve yatırım ile ilgili kavramları giriş seviyesinde açıklamaya devam edeceğim.
Bu bölümün konuları türev ürünler, opsiyon sözleşmeleri, vadeli işlem sözleşmeleri ve swap sözleşmeleri olacak.
Türev Ürünler (Derivatives)
Finans ve yatırım terminolojisininin karışık gibi görünen kavramlarından biri de “Türev ürünler (derivatives) dir.”
"Türev" sadece başka bir varlığa dayalı olarak oluşturulan ve değeri bu “dayanak varlık”taki fiyat değişimlerine bağlı olarak değişen finansal araçlardandır.
Türevler, yatırımcılar tarafından yaygın olarak kullanılmaktadır.
Aşağıdaki varlıklarla sınırlı olmamak üzere aklınıza gelebilecek her şeyin bir dayanak varlık olabileceğini unutmayarak, bazı önemli dayanak varlık örnekleri şunlardır;
- Hisse senetleri
- Tahviller
- Emtialar
- Para birimleri ve
- Faiz oranları
Bir türev varlık, aşağıdaki türlerde oluşturulabilir;
- Opsiyon sözleşmeleri
- Future / Forward sözleşmeleri
- Swap sözleşmeleri
Türev ürünlerin kullanım amaçlarından bazıları şunlardır;
- Açılan bir pozisyondaki riski düşürmek,
- Spekülasyon,
- Kaldıraç olarak kullanmak
Opsiyon Sözleşmeleri (Options)
Opsiyon, sözleşme ile belirlenmiş sermaye piyasası varlığını gelecekteki bir fiyatından alma veya satma hakkı veren sözleşmedir.
İki tür opsiyon vardır;
Alım opsiyonu (call option); bir hisse senedini satın alma hakkı verir.
Satım opsiyonu (put option); bir hisse senedini satma hakkı verir.
Örneğin, 1 yıl sonra Tesla hissesini 500 dolar fiyattan alma hakkı veren bir alım opsiyonu (call option) sözleşmesi aldınız. Tesla hissesinin 1 yıl sonraki fiyatının 600 dolar ya da 400 dolar olmasının sizin için bir önemi olmayacaktır. Siz bir adet tesla hissesini 500 dolardan alma hakkına sahipsinizdir.
Bu örneğin aynısını satım opsiyonu (put option) için de düşünebilirsiniz.
İki tip opsiyon vardır;
Avrupa tipi opsiyon; Uzun pozisyon sahibi yatırımcı, opsiyon hakkını sadece vade sonunda kullanabilir.
Amerikan tipi opsiyon; Uzun pozisyon sahibi yatırımcı, opsiyon hakkını herhangi bir zamanda kullanabilir.
Bir opsiyon sözleşmesinin unsurları ise şunlardır;
Dayanak varlık; sözleşmeye konu olan (dayanak) varlık’tır.
Sözleşme büyüklüğü; sözleşmenin kaç adet dayanak varlığı kapsadığını gösterir. Bu genelde 100 lot olarak hazırlanmaktadır.
Vade; Sözleşmenin itfa tarihini göstermektedir.
Kullanım fiyatı; Sözleşmenin yatırımcısına, vade geldiğinde işlem yapma hakkını verdiği fiyattır.
Bir Amerikan tipi alım opsiyonu sözleşmesini örnekle açıklayacak olursam;
TESLA hissesinin spot fiyatı: 500 dolar
Tesla hissesinin sözleşmesinin prim fiyatı; 0,01 dolar
Sözleşme büyüklüğü; 100 lot
Kullanım fiyatı: 518 dolar
1 dolar prim fiyatından 100 kontrat alım opsiyonu aldığınızda ödeyeceğiniz opsiyon primi;
1 x 100 x 100 = 10.000 dolar olacaktır.
Maliyetiniz, ödediğiniz bu prim, yani 10.000 dolar olacaktır. Bu tutar aynı zamanda, opsiyon sahibinin, opsiyonu kullanmadığında katlanacağı maksimum zararı göstermektedir.
Amerikan tipi opsiyon olmasına rağmen opsiyon sahibinin opsiyou vade sonuna kadar tuttuğunu ve vade sonunda Tesla’nın hisse fiyatının 520 dolar olduğunu varsayalım.
Kâr = ((520$ -518$) *100*100)-10.000$
= 10.000$ olacaktır.
Dolayısıyla opsiyon sahibinin, alım opsiyonunu kullanması kazanç sağlayacaktır.
Vadeli İşlem Sözleşmeleri (Futures)
Vadeli işlem sözleşmesi, belirli bir miktarda varlığın belirli bir fiyattan belirli bir gelecek tarihte satın alınması veya satılması anlaşmasıdır.
Bir opsiyon, sahibine bir varlığı alma veya satma hakkı verirken, vadeli işlemler (futures) sözleşmesi, sahibine bir hak değil yükümlülük doğurmaktadır.
Vadeli işlem sözleşmeleri fiyat dalgalanmalarına karşı riskten korunma amaçlı yapılabildiği gibi gelecekteki fiyat beklentisini göstermesi açısından fiyat hareketlerinde spekülasyon yaratmak amacıyla da kullanılmaktadır.
Vadeli işlem sözleşmelerinin riskten korunma amaçlı kullanılmasına ilişkin aşağıdaki gibi basit bir örnek verebilirim;
Bir balıkçılık firması olduğunuzu varsayalım. Avlanan balıkları restoranlara satarken, balığın denizlerdeki durumuna göre sezonluk olarak fiyatlar dalgalanacaktır. Balığın az olduğu dönemlerde balığınızı yüksek fiyattan satabileceğiniz için siz yüksek kazançlı bir işlem yapmış olurken balığı alan restoran açısından bu işlem yüksek maliyetli gerçekleşmiş olacaktır.
Fiyat dalgalanmasına karşı her iki tarafı da koruma amacıyla taraflar, belirledikleri sabit bir fiyat üzerinde gelecekte bu alışverişi yapmaya karar verdiklerinde bir vadeli işlem sözleşmesi (futures) yapmış olacaklardır. Vade tarihinde fiyatın yüksek ya da düşük olmasının taraflar açısından bir anlamı olmayacak ancak taraflar cayma hakkı olmadan, sözleşmedeki belirlenen fiyattan işlemi gerçekleştirmek zorunda olacaklardır.
Vadeli işlem sözleşmelerinin spekülasyon amaçlı kullanımı ise, yüksek tutarlı sözleşmeler ile piyasanın gelecekteki fiyat beklentisine yön verip, piyasadaki diğer yatırımcıların hareketlerine etkileyerek mümkün olmaktadır.
Vadeli işlem sözleşmeleri ile benzerlik gösteren forward sözleşmeleri ile arasında bazı temel farklar bulunmaktadır. Bu farkların en önemlileri, vadeli işlem sözleşmelerinde (futures) içerik ve vadenin standart, kurum ve kişiler arasında resmi bir kontrat ile yapılabilmesi ve teminatlandırma sisteminin tarafların temerrüt riskini çoğunlukla ortadan kaldırmasıdır.
Swap Sözleşmeleri
Swap sözleşmeleri, finansal varlığın gelecekte belirli bir tarihte ve belirli bir oran üzerinden değişimini mümkün kılan türev ürünlerdendir.
Temeli David Ricardo’nun “Karşılaştırmalı Üstünlükler Teorisi”ne dayanan bir türev ürün olan swap sözleşmesi ile taraflar asıl borçlarının vadesini ya da anaparasını değiştirmemekle birlikte faiz, döviz ya da varlıklar üzerinden bir takas işlemi uygulamakta ve sözleşmeye konu olan varlıktaki değişimlerden etkilenmektedir.
Bu yazıyı sosyal medyada paylaşmak için ekranın solundaki sosyal medya araçlarını kullanabilirsiniz.
